DAVRANIŞ EĞİTİMİNDE VE ÖĞRETİMİNDE
ÖDÜL MÜ CEZA MI?
Ödül ve Ceza kullanımının davranış değiştirme ve geliştirme üzerinde etkisi nedir? İsterseniz kısa bir araştırma örneği ile başlayalım:
Mark Lepper, David Green, ve Robert Nisbet adında üç sosyal araştırmacı ödüllerin çocukların üzerinde oluşturduğu olumsuz etkiyi ortaya koymak amacıyla şöyle bir araştırma yaptılar:
Bir okul öncesi sınıfı öğrencilerini gözlemlemeye başladılar.
Araştırmacıların ilk yaptıkları; serbest zamanlarını resim çizerek geçiren öğrencileri belirlemekti. Daha sonra belirlenen öğrencileri 3 gruba ayırdılar.
Birinci grup ‘ödül teklif edilen çocuklar’ dı. Öğrencilere resim yapmalarının ödülü olarak mavi kurdele ve üstünde isimlerinin yazdığı bir belge teklif ettiler.
İkinci grup ‘ödül teklif edilmeyen çocuklar’ grubuydu. Araştırmacılar bu gruba sadece resim yapmak isteyip istemediklerini sordular. Resimlerini bitirenlere de “İyi Oyuncu” belgesi verdiler.
Diğer grup ise ‘hiç ödül verilmeyecek çocuklar’ grubuydu. Araştırmacılar bu gruba da resim yapmak isteyip istemediklerini sordular ancak başta veya sonda ödül vaadinde bulunmadılar.
İki hafta sonunda;
Araştırmacılar oluşturulan grupları tekrar serbest zamanda gözlemlemeye başladılar. Ödül verilmeyen çocuklar ilgi ve heyecanla resim yapmaya devam ettiler, ödül teklif edilmeyen ancak sonunda belge verilen grup benzer şekilde ilgiliydi fakat birinci grupta yer alan öğrenciler yani başta ödül teklif edilen ve etkinliğin sonunda ödül alanlar resim yapma konusunda isteksiz davranarak resim yapmak için daha az zaman ayırdılar.
Bireye istenilen davranışı kazandırmak amacıyla verilen pekiştireçlere ödül, davranışı ortadan kaldırmak amacıyla uygulanan yönteme ise ceza diyoruz.
Ödül ve Ceza Hangi İnsani Mekanizmalara Etki Ediyor?
İnsanları hayatın içinde tutan, yaşamına anlam kazandıran bazı itici güçleri vardır. Bu güçleri kişinin kendi içinden gelen ve dış etkenlerden kazanılan güçler olarak ikiye ayırabiliriz. İçten gelen güçlerin kaynağı, kişinin kendisini mutlu, özgüvenli, yeterli ve değerli hissettiği anlardır. Bu güçlerin kazandırdığı davranışlar uzun süreli olarak devam eder ve kişinin karakteri olarak yerleşir. Dıştan gelen güçler de ise ebeveynlerin ve çevresel uyarıcıların bireyde oluşturdukları sonuç odaklısözlü, sözsüz yaklaşımlar devreye girer. Bunlar istenilen davranışı yaptığında ödüllendirme, istemediği davranışı yaptığında da cezalandırma şeklindedir. Dışsal uyarıcılarla kazanılan davranışlar baskı altında gerçekleşmiş, hiçbir içsel güce hitap etmeyen davranış modelleridir. Bu yöntemle kazanılan davranış kalıcılığa ulaşamaz sadece günü kurtarır.
Ödül Ne Zaman Kullanılmalı?
Davranışçı yaklaşıma göre çeşitli pekiştireç yöntemleri kullanarak kişide olumlu veya olumsuz davranışın gerçekleşme sıklığını arttırabiliyoruz. Ancak araştırmalar gösteriyor ki ödül yöntemi yaratıcılık ve özgünlük gerektiren durumlarda işe yaramıyor. Mekanik ve teknik konuların hakim olduğu rutin işlerde ise ödül performansı arttırabiliyor. Bu yüzden çocuklarımızın okuduğu kitap sayısını, ödül kullanarak istenilen seviyeye ulaştırabiliriz ancak kitap okumayı seven bir birey yetiştiremeyiz. Cezalar kullanarak belli ortamlarda sigara içmeyi yasaklayabiliriz ancak kişide bu bağımlılığı yok edemeyiz.
Ödül ve Cezanın Etkileri Nelerdir?
Ödül ve Ceza Kullanımı;
* Çocuğunuzun yaratıcılığını ve özgün düşünmesini engeller.
* İstenmeyen, etik dışı davranışların oluşmasına yol açar.
* İstendik davranışı kısa süreli devam ettirirken uzun süreli olarak sekteye uğratır.
* Sabırsız, aceleci, saldırgan bir kişiliğin oluşmasına zemin hazırlar.
* Çevresine ve ailesine bağımlı bir kişilik yapısı geliştirir.
Olumlu Davranış Nasıl Kazandırılır?
* Davranışı sonuç odaklı değil süreç odaklı değerlendirmeliyiz. Örn: “Resimlerinde çok yaratıcı renkler kullanıyorsun”gibi.
* Maddesel ve somut ödüllerin önüne bir koşul koymamalıyız. Örn: “karnen iyi olursa bisiklet, telefon vs. alacağım”.
* Kazandırılmak istenen davranışta bireyin görüşlerini almalı ona değer verdiğimizi göstermeliyiz.
* Ödül ve ceza çocuğu itaat etmeye zorlar bu sebeple özerk düşünmesi sağlanarak sorumluluklar verilmelidir.
Her birey olumlu veya olumsuz davranışı geliştirirken çevresinden aldığı tepkileri değerlendirir ve ona göre karar verir. Bu nedenle bizler ebeveynler olarak davranışlarımıza dikkat etmeli, olumlu davranış modelleri oluşturmalıyız. Unutmamalıyız ki çocuklar ebeveynlerinin yansımalarıdır.
Saygılarımla
Uzm. Klinik Psk. Erdi KULBAŞ